Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου

1. Αυτοκρατορικά: Βιβλίο και φωτοτυπικοί πίνακες.

Το Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, που ιδρύθηκε και λειτουργεί μέσα στους κόλπους του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ανάμεσα στα άλλα προγράμματα έρευνας που κατέστρωσε, έδωσε ιδιαίτερη σημασία και προτεραιότητα στη διερεύνηση και επιστημονική αξιοποίηση του θησαυρού των βιβλιοθηκών και των αρχείων της Πάτμου.
Η Μονή της Πάτμου, επιβλητική ακρόπολη στο βραχώδες αυτό νησί του νοτιοανατολικού Αιγαίου, ιδρυμένη το 1088, αναδείχτηκε σ’ ένα από τα πιο ονομαστά μοναστικά κέντρα της Ορθοδοξίας, συνάμα όμως απετέλεσε, κατά τους βυζαντινούς και τους μεταβυζαντινούς αιώνες, ένα καταφύγιο γι’ αυτούς που εγκατέλειπαν κατά καιρούς τα πολυάνθρωπα μοναστικά κέντρα της Μικράς Ασίας και άλλων περιοχών, ζητώντας άσυλο σε ασφαλέστερους τόπους. Ο συνεχής ιστορικός βίος της Μονής επί εννέα αιώνες ευνόησε τη διαφύλαξη κειμηλίων, χειρογράφου, εγγράφων κλπ. Ιδιαίτερα σημαντικό, για τον πλούτο και την ποικιλία του υλικού, είναι το αρχείο των βυζαντινών εγγράφων.
Για τις εργασίες του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών στην Πάτμο γίνεται λόγος πιο κάτω, στην Εισαγωγή του παρόντος τόμου […]. Εδώ αρκούμαι να επαναλάβω ότι η έκδοση των βυζαντινών εγγράφων της Πάτμου -η οποία εγκαινιάζεται με τον τόμο αυτό- οφείλεται κατά κύριο λόγο στον καθηγητή Διον. Α. Ζακυθηνό, ιδρυτή και πρώτο διευθυντή του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών. Εκείνος έθεσε τις βάσεις και στάθηκε εμψυχωτής και συντονιστής του έργου, χειραγωγός των μαθητών του επί σειράν ετών. Τον ευχαριστώ θερμά για όσα του οφείλω.
Με την καθοδήγησή του επιχειρήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα διπλωματική έκδοση, σύμφωνα με τις επιστημονικές απαιτήσεις του καιρού μας, ολόκληρης συλλογής βυζαντινών εγγράφων. Τα γενικά προβλήματα του έργου (μεθοδολογικά, ερευνητικά, τεχνικά κλπ.), αλλά και ειδικότερα προβλήματα ορισμένων εγγράφων, έγιναν αντικείμενο πολλών συζητήσεων στο σεμινάριο του Κέντρου – συζητήσεων που υπήρξαν πολύ γόνιμες για μένα, ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες που συνέβαινε η γνώμη μου να μη συμπίπτει με τη γνώμη άλλων συναδέλφων. Μετά τον διευθυντή του Κέντρου, ιδιαίτερα πρέπει να μνημονεύσω τον συνάδελφο Ν. Οικονομίδη, που με την πείρα και τις γνώσεις του πολλές φορές με βοήθησε στην επίλυση προβλημάτων, και τότε και μετά την αποχώρησή του από το Κέντρο.
Περιεχόμενα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ (1088-1453)
Α’ Η ίδρυσις της μονής Πάτμου (1088) – Ο ιδρυτής αυτής όσιος Χριστόδουλος και το ιστορικόν της μονής μέχρι του θανάτου του (1093)
1. ΑΙ ΠΗΓΑΙ: Η Υποτύπωσις του ιδρυτού της μονής – Η Διαθήκη του Ιδρυτού της μονής – Ο Κωδίκελλος της Διαθήκης – Ο Βίος του ιδρυτού της μονής – Βίος Α’, Βίος Β’ – Εγκώμιον υπό Αθανασίου Αντιοχείας – Τα έγγραφα
2. Ο ΙΔΡΥΤΗΣ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟ ΤΗΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟY ΕΙΣ ΠΑΤΜΟΝ – Εις το Λάτρος – Εις την Στρόβιλον – Εις την νήσον Κων – Εις Κωνσταντινούπολη
3. ΙΔΡΥΣΙΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΙΣ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΤΜΟΥ – Η νήσος Πάτμος – Η ανέγερσις της μονής – Η εγκατάστασις λαϊκών εν Πάτμω – Η εσωτερική οργάνωσις της μονής – Ο αριθμός των εν Πάτμω μοναχών – Ο πνευματικός βίος της μονής – Αι κτήσεις, οι πάροικοι, τα πλούσια εισοδήματα και τα πλοία της μονής – Η επιδρομή των Τούρκων εις τας νήσους – Ο Χριστόδουλος εις Εύριπον – Ο χρόνος της τελευτής του ιδρυτού της μονής – Τα μετά την τελευτήν του Χριστοδούλου
Β’ Η μονή της Πάτμου από του θανάτου του ιδρυτού της (1093) μέχρι του έτους 1204
Εισαγωγικά – Οι πρώτοι διάδοχοι του ιδρυτού της μονής – Αι ιστορικαί πηγαί
ΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ της περιόδου 1093-1204 – Η χορηγία σίτου και νομισμάτων εκ του ακροστίχου της Κρήτης – Αι φορολογικαί απαλλαγαί των πλοίων της μονής – Το αυτοδέσποτον και αυτεξούσιον της μονής – Νέαι κτήσεις και εξκουσία παροικών – Γενικώτεραι ιστορικαί ειδήσεις
ΑΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΑΙ ΠΗΓΑΙ της περιόδου 1093-1204 – Εγκώμιον και Διήγησις θαυμάτων υπό Θεοδοσίου – Βίος του οσίου Λεοντίου, ηγουμένου της μονής και μετέπειτα (1176 κέ.) πατριάρχου Ιεροσολύμων. Αι επιδρομαί κατά της Πάτμου – Διαθήκη Θεοκτίστου – Ανέκδοτος ενθύμησις – Μαρτυρίαι εγγράφων – Η ακμή της μονής – Η βιβλιοθήκη – Κατάλογοι κωδίκων και ιερών σκευών – Οικοδομικά έργα και τοιχογραφίαι
Γ’ Η μονή της Πάτμου από του 1204 μέχρι του 1261
Αι νήσοι του Αιγαίου μετά το 1204 – Αι σχέσεις της μονής με τους αυτοκράτορας της Νικαίας – Μετόχια και κτήσεις της μονής εις τα μικρασιατικά παράλια – Η μονή της Πάτμου ως πνευματικόν κέντρον – Ερείσματα της μονής εις τας πέριξ νήσους και εις Κρήτην – Τα πλοία της μονής – Γενικώτεραι ιστορικαί ειδήσεις. Οι καθηγούμενοι της μονής (1204-1261)
Δ’ Η μονή της Πάτμου από του 1261 μέχρι του 1453
Η ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως – Νέοι κυρίαρχοι εις τας πέριξ χώρας και νήσους – Τα έγγραφα της περιόδου – Το αυτοδέσποτον της μονής – Τα πλοία της μονής – Μετόχια και κτήσεις εν Μικρά Ασία – Μετόχια και κτήσεις εις μεγάλας νήσους του Αιγαίου – Επιδρομαί κατά της Πάτμου και των πέριξ νήσων – Η διαθήκη του καθηγουμένου Γερμανού και αι περί επιδρομών μαρτυρίαι αυτής – Βενετοί και Γενουάται εις το Αιγαίον – Μνείαι επιδρομών εις άλλα έγγραφα – Η “επιδρομή” του 1280 και η “Διήγησις θαύματος” – Ο Βενετικός στόλος εις το ΝΑ Αιγαίον (1283-1285) – Η τύχη των εν Μικρά Ασία κτήσεων της μονής – Ο μόνιμος κίνδυνος των επιδρομών – Οι Ιωαννίται της Ρόδου – Το εν Χίω μετόχιον της Πάτμου – Η Πάτμος καταφύγιον αρχιερέων της Μικράς Ασίας – Ομαδική φυγή πληθυσμών εκ Μικράς Ασίας – Οι Οθωμανοί Τούρκοι – Η υποταγή της Πάτμου εις τους Τούρκους – Μετά την υποταγήν εις τους Τούρκους – Οι καθηγούμενοι της μονής (1261-1453) – Η μονή της Πάτμου ως πνευματικόν κέντρον κατά την τελευταίαν βυζαντινήν περίοδον – Η επιβίωσις και η περαιτέρω ιστορία της μονής
ΤΟ ΑΡΧΕΙΟΝ ΤΗΣ ΠΑΤΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΚΔΟΣΙΣ
Αι αρχειακαί πηγαί της ιστορίας του Βυζαντίου – Τα αρχεία των μονών. Το αρχείον της εν Πάτμω μονής – Τα μη περισωθέντα έγγραφα του πατμιακού αρχείου – Η σημασία του βυζαντινού αρχείου της Πάτμου
Ειδικώτερα θέματα: Τα είδη των βυζαντινών εγγράφων – Θέματα διπλωματικής παλαιογραφίας – Θέματα βυζαντινής διπλωματικής – Τα επί του νώτου των εγγράφων σημειώματα
Εκδόται και μελετηταί των εγγράφων της Πάτμου – Ο κατάλογος του Φλωρίδου – Η έκδοσις της συλλογής Acta et Diplomata – Το Corpus των βυζαντινών εγγράφων το αναληφθέν υπό της Βαυαρικής Ακαδημίας του Μονάχου. Αι εν Πάτμω εργασίαι του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών – Η παρούσα έκδοσις των βυζαντινών εγγράφων της Πάτμου.

2. Δημοσίων Λειτουργών: Βιβλίο και φωτοτυπικοί πίνακες.

Ο παρών τόμος περιλαμβάνει πάντα τα έγγραφα δημοσίων λειτουργών του Βυζαντίου, τα οποία διασώζονται εις το πλουσιώτατον Αρχείον της εν Πάτμω Ιεράς Μονής Ιωάννου του Θεολόγου. Τα έγγραφα ταύτα εκτείνονται εις δύο και πλέον αιώνας: από του 1073 μέχρι τον 1288, τα πλείστα δε τούτων ανάγονται εις την μετά το 1204 περίοδον. Σωζόμενα, πλην μιας εξαιρέσεως (αρ. 59), εν πρωτοτυπώ ή εν κεκυρωμένω αντιγράφω, παρουσιάζουν θεματικώς μεγάλην ποικιλίαν και διπλωματικώς σημαντικάς ιδιοτυπίας. Δια τους λόγους τούτους και επειδή ανάγονται εις την εποχήν της μεγάλης αναπτύξεως της γραφειοκρατίας και των μεταβολών των δημοσίων υπηρεσιών, αποτελούν πολύτιμον πηγήν δια την διπλωματικήν μελέτην του είδους αλλά και γενικώτερον δια την μελέτην της λειτουργίας και της εξελίξεως του κρατικού μηχανισμού της αυτοκρατορίας. Τινά των εκδιδομένων ενταύθα εγγράφων αποτελούν μοναδικά δείγματα της βυζαντινής διπλωματικής.
Εκ των εγγράφων τούτων επισημαίνω ιδιαιτέρως τρεις πράξεις του σεκρέτου της θαλάσσης, αι οποίαι διττώς συνιστούν περίπτωσιν μοναδικήν: από απόψεως μεν περιεχομένου, διότι παρέχουν αγνώστους άλλοθεν ειδήσεις περί της διαδικασίας καταμετρήσεως πλοίου και παραδόσεως τούτου εις τον δικαιούχον· από διπλωματικής δε απόψεως, διότι είναι τα μόνα έγγραφα του είδους και, καθ’ όσον τουλάχιστον γνωρίζω, εκ των ελαχίστων εγγράφων των κεντρικών υπηρεσιών του Βυζαντινού Κράτους, τα όποια διεσώθησαν μέχρις ημών. Επίσης επισημαίνω τρία έγγραφα του επί του κανικλείου, σπάνια δείγματα του είδους, τα οποία εμφανίζουν διπλωματικώς σημαντικάς ιδιοτυπίας.
Τα έγγραφα του παρόντος τόμου παρουσιάζουν, ως ήδη ελέχθη, μεγάλην θεματικήν ποικιλίαν και παρέχουν ουσιαστικάς και ενίοτε μοναδικάς ειδήσεις και δια την ιστορίαν της Μονής και δια τους θεσμούς της εποχής. Γενικώς τα έγγραφα των δημοσίων λειτουργών, αποτελούντα εφαρμογήν συγκεκριμένων αυτοκρατορικών αποφάσεων ή εντολών και βασιζόμενα εις το υφιστάμενον τότε δίκαιον, αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα και είναι αδιάψευστοι και άμεσοι μάρτυρες της εποχής των. Αποτελούν ούτω πολύτιμον και ενίοτε μοναδικήν πηγήν δια την μελέτην των θεσμών και της διοικήσεως, της κοινωνίας και της οικονομίας – ιδία των σχέσεων γεωκτησίας-, της ιστορίας και τον πολιτισμού, αλλά και των τοπωνυμίων, των ονοματεπωνύμων και της γλώσσης. Υπογραμμίζω ιδιαιτέρως το τελευταίον τούτο σημείον, διότι δεν έχει, κατά την γνώμην μου, αρκούντως τονισθή. Πράγματι, τα έγγραφα των δημοσίων λειτουργών, εν αντιθέσει προς τα αυτοκρατορικά, τα οποία ακολουθούν ωρισμένον τυπικόν, δεν υπόκεινται εις αυστηρούς κανόνας, δια τούτο και παρουσιάζουν μεγαλυτέραν ελευθερίαν εις την διατύπωσιν. Συντασσόμενα εξ άλλου υπό υπαλλήλων περιωρισμένης συνήθως μορφώσεως, οι οποίοι δεν χειρίζονται ευχερώς την επίσημον γλώσσαν της κρατικής γραμματείας, ευρίσκονται πλησιέστερον εις την καθομιλουμένην γλώσσαν της εποχής. Επιπλέον, καθώς τα πλείστα τούτων εκδίδονται εις την επαρχίαν, διασώζουν τύπους διαλεκτικούς. […] (Από τον πρόλογο της συγγραφέως)