Η κατάσταση ενός έθνους είναι συνέπεια της μακροπρόθεσμης θεσμικής ανάπτυξης και συλλογικών εμπειριών των οποίων η αρχή συχνά ανάγεται στο παρελθόν. Η ιστορία ενός έθνους, κατά συνέπεια, πρέπει να γίνει αντιληπτή ως η συρροή συνεχών και συσσωρευτικών διαδικασιών διαμέσου των οποίων ό,τι συνέβη στο παρελθόν συνιστά το προσκήνιο για το παρόν και προσδιορίζει την προοπτική για το μέλλον. Αυτή καθαυτή η εκτίμηση της σημαντικής συγκεκριμένων γεγονότων, θεαματικών τη χρονική στιγμή που επισυμβαίνουν, απαιτεί μια προοπτική η οποία μόνο με την πάροδο του χρόνου εξασφαλίζεται. Έτσι, η εξέταση της πρόσφατης ιστορίας μέσα από στενές και φαινομενικά διακεκριμένες χρονικές οριοθετήσεις μπορεί να αποβεί αποπροσανατολιστική και διαστρεβλωτική. Θα μπορούσε να δημιουργήσει την εντύπωση ότι σημαντικές ιστορικές εξελίξεις επισυμβαίνουν ξαφνικά, χωρίς σύνδεση με το παρελθόν, και ότι μπορούν, ως εκ τούτου, να μελετηθούν μεμονωμένα.
Πάντως, παρά το ισχυρό στοιχείο της συνέχειας στη ζωή ενός Έθνους, ορισμένες περίοδοι διακρίνονται ως ξεχωριστές ιστορικές ενότητες ακριβώς γιατί περιλαμβάνουν πληθώρα από στιγμιαία γεγονότα. Μολονότι αντιπροσωπεύουν τη συσσώρευση πιέσεων που ενδυναμώνονται με βραδύ ρυθμό κατά την πάροδο του χρόνου, οι περίοδοι αυτές φέρνουν στην επιφάνεια και αποδεσμεύουν δυνάμεις ως τώρα παραγνωρισμένες ή καταπιεσμένες, αποκαλύπτοντας έτσι την πραγματική, κατάσταση του έθνους. Τοποθετημένες στην ιστορική τους διάταξη, αποτελούν τα ορόσημα τα οποία μάς πληροφορούν τόσο για το παρελθόν όσο και για το μέλλον.
Η δεκαετία του '40 αποτέλεσε για την Ελλάδα κάτι σαν ορόσημο. Οι πιέσεις που εξαπολύθηκαν κατά τη δεκαετία του '40 ανάγονταν σε πολύ προγενέστερους χρόνους ορισμένες είχαν τις ρίζες τους στις πρώτες εμπειρίες του έθνους ως ανεξάρτητου κράτους. Τα οχληρά συνταγματικά ζητήματα, η αδιάλλακτη κομματική διαμάχη, η κυβερνητική αστάθεια και οι αποδιοργανωτικές ξένες επιδράσεις αποτέλεσαν πάγια χαρακτηριστικά της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. [...]
Τέλος, ο πρωταρχικός σκοπός του συμποσίου του 1978 ήταν να καταδείξει ότι, μολονότι η μελέτη της σύγχρονης Ελλάδας είναι οπωσδήποτε ελλιπής και ανομοιογενής, έχει επιτευχθεί, ωστόσο, αξιόλογη πρόοδος. Και μόνο το γεγονός ότι εκπρόσωποι των αντίθετων απόψεων σε τόσο ζωτικά θέματα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας θα μπορούσαν να συνευρεθούν σε μία επιστημονική συνάντηση, συνιστούσε αυτό καθαυτό σημαντικό επίτευγμα. Η επιτυχία της συνάντησης στα 1978 παρέχει την ελπίδα ότι παρόμοιες προσπάθειες στο μέλλον θα επικεντρώσουν την προσοχή τους σε θέματα τα οποία περιμένουν συστηματική διερεύνηση και νέα ερμηνεία.
Οι περιορισμοί χώρου και η ανάγκη δημιουργίας ενός λογικού βαθμού θεματικής ενότητας μάς ανάγκασαν να εξαιρέσουμε από τον τόμο ορισμένες από τις ανακοινώσεις. Μετά τη λήξη του συμποσίου ορισμένες από αυτές αναθεωρήθηκαν και επανεπεξεργάστηκαν από τους συγγραφείς τους. Πέρα από το να συντάξω εισαγωγικά δοκίμια που αποσκοπούν να διαγράψουν το πλαίσιο των επιμέρους θεμάτων των ανακοινώσεων, περιόρισα την εργασία μου ως επιμελητή σε θέματα σαφήνειας διατύπωσης και ομοιομορφίας ύφους.

(Από τον πρόλογο του Γιάννη Ο. Ιατρίδη)